КАЛЕНДАРЬ ПАМЯТНЫХ ДАТ: В 2016 году исполнилось 490 лет со дня основания села Каярлык (Кайырлык) Онг

О.Т.Молчанованын «Топонимический словарь Горного Алтая» деп бичигинде Кайырлык – кайыр jер деп jарталат.

А.О.Адаровтын айтканыла: «Кайырлык кырларга курчаткан кичинек jуртым». Jурттын турган jери тайганын колтыгында, Кайырлык суунын он jанында. Мында, бийик jерде сумер башту тайганын соок тыныжы ла салкын jыбары улай ла сезилет. Бийик jерде турган учун, Кайыр+лык деп адалган болор бо.

О.Т.Молчанованын «Топонимический словарь Горного Алтая» деп бичигинде Кайырлык – кайыр jер деп jарталат. А.О.Адаровтын айтканыла: «Кайырлык кырларга курчаткан кичинек jуртым». Jурттын турган jери тайганын колтыгында, Кайырлык суунын он jанында. Мында, бийик jерде сумер башту тайганын соок тыныжы ла салкын jыбары улай ла сезилет. Бийик jерде турган учун, Кайыр+лык деп адалган болор бо. Эмезе мындый ат jурттын устиги бажында эки башту Боом Бажы деп кайала колбулу. Бистин jерде jаан jаштулардын куучындаганыла мындый кеп куучын бар. Озодо бу кайа бир суури башту болгон. Куштардын кааны Кан-Кереде Алтайын эбирип jуреле бого келип отурган, одоштой турган арканан куран-элик кенейте багырарда, ол чочыганына коркышту тын тебинип, ак-айаска шунуп чыккан. Онон улам кайа эки jара ырыла берген. Кучту канаттардын талбынганына jоткон салкын тушкен. Алтай албаты суреен байланчак, Алтайына –кудайына бажырып jурер улус деп билерис. Jурттын jанында Бозыр-Таш деп бийик кырдын бажында мургуул таштар бар. Эмезе куреелер деп айдыжат. Шинжуучи В. Славнин Бозыр-Таштагы кереести шиндеп, оны боодо jанла колбулу болгонын темдектеген. Кереестин турган ойин билерге биологиялык эп-аргалар тузаланылган. Бу шинжулердин шылтузында кереестин эн баштапкы таштары XVIII чактын ортозында салынган деп айдар арга берет. База бир jетирулерле болзо, бу куре таштар тоолостордин мургуули. Оны тутканынан бери jус jылдан эмеш ле коп ой откон. Бу курее Алтайда куреелер тудары башталган ойлордо 1904-1910 jылдарда туткан. Бу jылдарда тоолостордин jайзаны Каха Чамчияков болгон. Улустын айтканыла, курени бу jайзан тутурткан. Бозыр-Таш деп байлу jерден оско бистин jурттын jанында озогы «таш чедендер» (кургандар) бар. Ол таштардын бийиги бир метр , диаметри 15-20 метр. Чеденнин ичин таштарла толтырып салган. Бу кургандар Афанасьевская культурага кирип jат.

Анайда ок Кайырлык jурттын jанында Семисарт деген jерде «таштардын сады» деп археологиялык кереес бар. «Таштардын сады» - ол кижинин колы тийбеген, будумиле, ондориле, тууразыла, бийигиле башка-башка таштардан турган будун jазал. Мындый jазалдар тонмок, аржан суулардын jанында болот. «Таштардын сады» Япония ла Китайда база бар. Jе Алтайдагы «таштардын сады» бу öрö адалаган ороондордон озо табылган.

Кайырлык jурттын тÿÿкизи jилбилÿ ле байлык. 1928 jылда Новосибирскте чыккан «Список населенных мест Сибирского края» деп бичикте Ондой аймагынын Кайырлык jурты 1526 j. тозолгон. Озогы jетирулерле болзо, 1726 jылда орус каанга ийген самараны 12 jайзан Кайырлык ичинде бичиген. Бу суракту самараны jетирген jайзандардын ортозында Кайырлыктан тодош соокту Наамкы Малаев деп jайзан болгон. Jер Алтайына 1757 jылда jанып келген.

1912 jылда землеустроитель Терлицкий бичийт: «Кайырлык деп озокто jаткан эр улустын тоозы 324 кижи». Мындагы точимнин бажы Индис Чочко деп кижи. Уполномоченный землеустроительдин болушчызы - Манjы Кульджин. 1912 jылда 25 сентябрьда Кайырлык ичинде jаткан улусты тööлöстöрдин jайзаны Каха Чамчияков jууп, томский губернаторго самара бичийт. Самарада мынайда айдылат: «Биске берген jер кичинек, алдынан бейин алтай албаты мал-аш оскурген. Аш бутпей jат. Мал-аш кабырарга jер jетпезе, бис торолоорыс, балдарысты азыраарга кÿч болор, слерге налог толоп албазыс. Мында соок, салкынду, jылу jай ас болот. Онын учун биске берген jерлерди jаанатсын». Бастыра jуулган улус бойынын сööгинин танмазын салган.

Бистин Кайырлык jурттын тÿÿкизинде база бир мындый jилбилÿ jетиру-бичик бар. Ондо айдылганыла, Кайырлыкта jуртаган албаты jон 1916 jылда кааннын черÿзине болуш эдип, 100 тын уй-торбок аткарган.

1927 jылда Боом-Бажында «Тузалу Тож» деп öмöлик, Беспаскырда ла Таjыкушта öмöликтер тозолгон. Боом Бажында öмöликтин председатели Саламов Анчы, Беспаскырда - Дибаков Карман ла Таjы Кушта - Ерешев Шалбыр болгон. 1932 jылда бу ÿч öмöлик биригеле, «Jаны Jол» колхоз тöзöгон. Баштапкы председатели Сюрюлов Кырачы болгон.

Кайырлыктын баштапкы школы 1928 jылда 22 октябрьда Таjы Куш деп jерде иштеп баштаган. Баштапкы уредучизи Туктенов деп кижи болгон. Бу школ кичинек болчок тура, jер полду. Мында 12 бала уренип баштаган. 1929 jылдын кÿзинде Беспаскырда jаны школ ачылган. Мында ла интернат бар. Балдардын тоозы 52 кижи. Уредучи Александр Алексеевич Таныш. 1934-1935 jылдарда иштеген ÿредÿчилер: Санашкина Тана, Саналов Чырын, Ананов Айылдаш. Онойдо ок ÿредÿчилер болуп Найденова Зоя Николаевна, Галина Чорбошевна ла Табыл Толосович Сюрюловтор, Нина Маймановна ла Байкал Кырачинович Сюрюловтор иштеген.

Медпункт 1938 jылда иштеп баштаган. Медишчи болуп Сомоева (Ирбичина) Анна Ивановна иштеген. 1969 jылдан ала медишчинин ижин 40 jылдан ажыра Зоя Казакпаевна Кокулекова апарган.

Баштапкы кузнецтер – Кукуев Озочы, Клешев Jамантай. Олорды 1937 jылда айдай берген. Бу коркышту jылдарда «албатынын öштузи» деп кöп улус бурузы jокко айдаткан. Кайырлык jурттан бир де бурузы jокко 23 кижи айдаткан. 1927 jылда 6 кижи, арткандары 1930-1938 jылдарда. Олордын ÿзезине jуугы ойто кайра jанбаган.

1935 jылда Jаны jол колхозто отчет аайынча 73 öрöко айыл, бастыра jуртаган jон 273 кижи. Койдын тоозы 710, jылкы мал 426, 2 чочко, атка jегер салдалар 10, атка jегер тырмууштар 5. Автомашина ла трактор jок. 30 балага 1 ясли, 5 кижи jунунар мылча.

30-чы jылдарда стахановский кыймыгу башталган. Бу öйлöрдö малдын фермазынын заведующийи Чараганов Эш ле торбок кабырган Тогочоев Амыр jакшы ижи учун стахановтор деп адаткан. Олорго колхоз jадар тура берген. Тогочоев Амыр jакшы ижи учун Москвадагы ВДНХ-га барып jурген.

1946 jылда Ондойдо стахановецтердин jууны болгон. Кайрылыктан Тогочоев Амыр (Абам), Адарова Тохна (бичиичи Аржан Ойынчинович Адаровтын энези), Чумушева Чечек, Клешева Шура баргандар. Ол jуунда кажы ла кижиге сыйга 1 jес таз, 1 коош, 1 чойгон, 1 калайлу таз, 1 кружка, 1 тарелка, 1 чач айак, 1 суску, 1 кастрюль, 1 самын берген. Бу jуунга олор абралу 2 куннин туркунына jеткен[1].

Jуу башталып турарда колхозто 96 öрöкö айылда 304 кижи jуртаган. Талдама деген эрлер jууга атана берерде колхозтын бастыра ижи карган тижендерге, келиндерге ле jажы jетпеген балдарга келишкен. Ол кату jылда иштеген улустар: Упаева Е.И., Саналова Чулаш, Чапыева Чодыйт, Ешева Эртечи, адарова Тохна, Сомоева Чокош, Шлыкова Мырч, Чапыева Jанаш, Тужумеева Кичекей, Тужумеева Эртечи, Саламова Эртечи, Аныева Тохна, Ямонгулова Токый, Тужумеева Башпар, Сюрюлова Jелечи, Мадяева Чомчой, Ерешева Нюра, Чумушева Олобай, Кичекова Торко, Туткушева Jалку, Бордомолова Чечеш, Пиянтина Тана Колзоновна, Борбошев Байрым Тöлöсович ле онон до öскöлöри.

Jуунын ойинде тылда иштеген улустан эзен амыр jургендер: Борбошев Байрым Толосович, Пиянтина Тана Колзоновна, Маркитанова Тыйрый Ойношевна.

Беспаскыр деп озокто 11 тулку ле 14энот азырагандар. 1942 jылда государствого табыштыратан план: сут 71 526 литр, чочконын терези 92, jымыртка 961, сыр 198 кг., уйдын терези 55, койдын терези 183.

Jурттын учында бир маслобойка иштеген. Кайырлык суунын ары jанында ат ла иштедер бир теермен болгон. 51 чанак бÿткÿл jегÿзиле.

Председатель болуп Абакаев Коголдой, счетовод – Ирбичина Чырчык иштегендер. 1942 jылда Абакаев Коголдой канду jууга атана берерде, онын ордына Упаева Елена Ивановна иштеп баштаган. Бистин jерде бу кижи керегинде коп jакшы куучындар бар. От-калап омок келин албатызын аштатпаска тын албаданган. Колхоз планын jылдын ла ажыра будуретен. Елена Ивановна улуска буурзагыла, болушчаныла, не-немени кöстин кöскö айдарыла аныланатан. Бийик jедимдери учун Октябрьский Революциянын ордениле кайралдаткан. СССР-дин Верховный Совединин депутадына кöстöлгон. 1946 jылда иштин Кызыл Маанызы орден табыштырылган. Амыр-энчу öйдö нерелу иштегени учун Лениннин ордени берилген. Кöп толу медальдарла кайралдаткан.

Алаканча jуртыстан канду jууга 63 кижи атанган. Jер Алтайына 20-ле кижи эбирип jанган, 35 кижи сурузы jок jылыйгандар, мындый да jерде jен jастанган деп похоронка 8 билеге келген. Jуртыста качанда иштеген салымы Кайырлык ла тудуш jерлештерис кöп. Олорды эске алынадыс. Баштапкы комсомолдор: Чапыева Чодыйт, Тырдаева Тарынчак, Саламова Эртечи ле онон до осколори. Чараганов Чырбык ла Кокулеков.

Ойынчы айылдар сайын базып, улусты бичикке уреткен.

Баштапкы коммунистер: Туткушев Jалбай, Энчинов Кучабай, Дибаков Карман, Тонкуров Jорукчы, Ерешев Шалбыр, Сюрюлов Кырачы ла онон до осколори. 40-чи jылдарда колхозко газогенераторный трактор келген.

Трактористер болуп Монголов Танго, Кукуев Кöчо иштеген. Бистин jуртан баштапкы алтай поэтесса чыккан – Сюрюлова Капшагай. Бу ойдо Сюрюлова Капшагайдын ла Кокулеков Ойынчынын улгерлери «Кызыл Ойрот» газетте чыгып туратан. Бу эки кижини эл jон бичикчи улус деп тооп jÿрген. Олор бичиктин учурын бийик кöдурген. Кокулеков Ойынчы Янинович 1909 jылда чыккан. «Кызыл Ойрот» газеттин редакторы, Обкомнын комсомолынын качызы болуп иштеген. 1937 jылда контрреволюционер националист деп бурулап, 10 jылга айдап апарала, адып салган. Jери jуртыс jайалталу, иштенкей улузыла бай. Кайырлык jуртта öзÿп чыдаган, мынан jÿрÿмнин орык jолын баштаган jарлу улус кöп: тележурналист Чекушева Любава Леонидовна, ченемели jаан врачтар Макарьева Галина Николаевна, Саламова Татьяна Акчановна ла онон до öскöлори. Чечекту Алтайына эрте jÿре берген, оморкоп jÿрген jерлештерис эjелу-карындашту Галина Николаевна ла Сергей Николаевич Чарагановтор. Тайтаков Пионер Ешович ак-чек ижи учун Знак Почета орденле кайралдаткан. Ада-Торол учун Улу jуунын туружаачызы

Мадяев Тохтой Бордомолович Отечественный jуунын 2 ле 1степень ордендериле кайралдаткан.

Бу jÿрÿмде кажы ла кижи албатым, тöрöл jурттым деп jурет. Андый улустын тоозында бистин jерлежис Сергей Тимурович Пекпеев болгон. Бистин jерлежис «Jаны Jол» колхозтын председатели Иштин Магынын Орденин тагынган Упаева Елена Ивановна СССР-дин Верховный Совединин депудады болгон. Jылдар бажы эбирилип Государственный Думага баштапкы алтай депутат «jоннын jалчызы» болуп, «элдин эпчили» болуп ойто ло бистин jерлежис Сергей Тимурович тудулган. Кайырлык jуртыс алтай албатынын сÿÿген, оморкогон jайалталу поэттериле jарлу. Алтай калыктын, кичÿ тöрöлинин ады-чуузын jарлаган Аржан Ойынчинович Адаров. Кажы ла кижини Борис Укачинович Укачиннин кеен ле байлык поэзиязы бойына jаба тарткан ла бактырган. Jуунын кийнинен jадын-jÿрÿм бир кичинектен jаранып баштаган. Jуртка культпередвижка келип, ойын-концерт кöргÿзип, лекциялар кычырып туратан. Ого коштой займдар берилип туратан.

Баштапкы библиотека 1955 jылда ачылган. Библиотекарь болуп Сергей Тимурович Пекпеевтин энези Чочкина Екатерина иштеген. Иштеп турган энелер балдарын ясли садка берер арга 1965 jылда ачылган. 1986 jылда jурт jаткандарга jаан jаны детский сад тудулганы сÿÿнчи болды. Башка-башка jылдарда балдардын садында мындый улус иштегендер: Тырышкина Ариша, Пиянтина Тана, Сюрюлова Зоя, Бордомолова Сима, Купюшева Александра иштегендер. 1954 jылда клуб эдип контора болуп турган тураны бергендер. 1972 jылда jаны клуб тудулган. Ŏй ло кожо бу клуб тапчы боло берерде 1994 jылда таш телкем jаны клуб тудулган. 1994 jылдан бери клубтын заведующийи болуп, Аныева Ольга Геннадьевна иштейт. Jурт jаткандарга медпункт jогынан кучке келишкен. Онын учун 1938 jылда баштапкы медпункт ачылган. Фельдшер болуп башка-башка öйлордо Ешева Юлия, Ирбичина Анна, Суремеева Татьяна, Кокулекова Зоя, Бештинова Валентина иштегендер.

1957 jылда «Jаны Jол» колхоз Кени совхозко кожулган. 1967 jылда Jоло совхозтын фермазы болуп айрылган. Кажы ла jуртта аныланып турар «сан башка» улус бар. Ондый улустын бирÿзи Бордомолова Jелечи Эжеровна. Jуртта мотоциклду мантадып баштаган баштапкы ÿй кижи болуп jат. 1965 jылда садып алган «Габровец» мотоциклин улус эмди де ундыбаган. Jурт ээлем öзÿп баштаган. Трактор, машина кöптöп, механизаторский звенолор тöзöлгöн. Jиит уулдар механизаторго ÿренеле тöрöл jеринде иштеп баштагандар. Скотниктер, чабандар, табунщиктер jаан jедимдерге jедип, город-геройлорло jорыктайтан путевкаларла кайралдаткандар. Кайырлык jурт элбеп ле jаанап öскöн. Jаткан эл-jон мал-ажын кичееп, кезик улус крестьянский хозяйстволор тöзöгон. Хозяйстволордын тоозы – 13. Кайырлык jуртыс кичинек те болзо, тÿÿкибис байлык, албатыбыс нак.

Эне jеристи эрjинедий кичееп,

Элистин кÿÿнин бирлик тудугар.

Озодо тöзöлгон ойгор jуртыстын

Одын öчурбей кöнжидип jуртагар.

(А.О. Адаров)

Дибакова С.О., зав. Каярлыкской поселенческой библиотекой

Источник: Архивный отдел Онгудайского района