ТААЙЫМ КЕРЕГИНДЕ КУУЧЫН

Јӱрӱм саҥ ла башка неме. Бӱгӱн бар, эртен јок. Јӱрӱмди канайып та јӱрзеҥ, учы-учында јӱрӱмиҥ тӱгенип калар. Та болгоҥ, та болбогоҥ. Ачымчылу… Кижи бу јӱрӱмде јӱрген деп, эткен керектери, улалган ук-тукумы, албатыныҥ эске алыныжы керелейт.

Бу бичимелде мен бойымныҥ тӧс таайларымныҥ бирӱзи, Монголов Солтой Монголович, керегинде куучындап берер кӱӱним бар. Таайым бойыныҥ кийнинеҥ бала-барка артырбай, Улу јууга атанып, кайра келбеген де болзо, оныҥ јӱрӱми, эткен ижи тӧрӧӧн-туугандары, јерлештери ортодо ундылбай артат. Монголов Солтой 1911 јылда Јоло јурттыҥ јанында Ӧлӧтӱ ӧзӧктӧ чыккан. Адазы кӧгӧл-майман сӧӧктӱ Монгол, энези кыпчак сӧӧктӱ Јаман деп кижи. Ады јарлу Кульджиндерле уйазы јаҥыс улус. Монголовтордыҥ билезинде алты бала болгон: ӱч уул – Јымжай, Солтой, Таҥго; ӱч кыс – Уйа, Менди, Мандыл. Ончо балдар јаштаҥ ала бичик-биликке, кеендикке јайалталу болгон деп, улус эске алынатан. Темдектезе, ӱч уул кӱӱлик ойноткыларла: мандолинала, балалайкала, топшуурла јакшы ойноп билгилеер болгон.

Кӧрӱмјилӱ уулдарды ајарып, каруулу иштерге алып баштагандар. Јаан аказы Јымжай бир ӧйдӧ ӱредӱчи, оноҥ Улаган аймакта прокурор, оноҥ аймактыҥ јааны болуп иштеген. 1937 јылдыҥ ӱлӱрген айында коп-угузунаҥ улам Јымжайды «албатыныҥ ӧштӱзи» деп јабарлап, Кызыл-Ӧзӧктӧ тӱрмеге сугуп, эки айдыҥ бажынаҥ адып салгандар.

Таҥго карындажы Ойрот-Турада рабфакта ӱренип, кӧгӧл-майман карындаш кижи болуп, Павел Кучияктыҥ айылында јаткан. Ол ӧйдӧ Павел Васильевичке сӱреен шыралу, торо ӧйлӧр болгон деп, ол эске алынатан. Кучиякла кожо ойын-концерттер де кӧргӱзип, Алтай ичиле јоруктаган. Ӱредӱзин божодоло, тракторист болуп иштеген. Јууда бажынаҥ ала учына јетире турушкан. (Таҥго таайымныҥ јӱрӱми база сӱрекей јилбилӱ болгон, је ол керегинде башка бичимел белетеер керек).

Солтой озо баштап Салјар јуртта ӱредӱчи, оноҥ бир эмеш ӧйгӧ Ойрот-Тураныҥ прокуратуразында, оноҥ ОТФ-ныҥ (койдыҥ фермазыныҥ) јааны болуп иштеген. Сыйындарына кару, сӱрекей ус, эпчил кижи. Анайда ок јакшы аҥчы болгон деп, улустыҥ сагыжында арткан. Билезиниҥ кӧмзӧӧзинде Солтой таайдыҥ бичинер дептери де (записной книжказы) артып калган. Ондо фермада мал-аштыҥ тоозын алып турганын, кой кабырачылардыҥ кӧргӱзилерин канайып бийиктедерин ле аайына чыгатан оноҥ до ӧскӧ сурактарды бичип јат. Анайда ок бойыныҥ бир кезек санааларын да артыргыскан. Темдектезе, «Немецкий тил ӱренер керек эмтир» деп, бичигени бар.

1941 јылда јаан изӱ айда Солтойды јууга апарып јат. Ол керегинде Менди сыйныныҥ эске алынганы арткан:

«Бир катап тайгадаҥ тӱжӱп келзем, энем кайа кӧрӱп, орында јадыры. «Эне, не болды, оорып калдаар ба?» — дезем, айтты — «Солтойды јyyгa апарды, мен ӱйдежип болбодым. Бу баштыкта азык-тӱлӱк јазап салдым, мыны канайдар? Адын мингенче барган, эртен Оҥдойдоҥ атанар деген».

Мен бойымныҥ тайга-туу керип, арып-чылаган кӱреҥ беемди агыдып ийдим. Барып, агамныҥ минген сӱреен јымжак јoрыкту ылгым адын сурап, тӱнде Туйактуга атандым. Сыр јелишле таҥ алдында једип келдим. Јолой улус кӧп, јойу-атту, бала-барка, карганы-јажы — кара ла чырай, тобырак. Ӱзе ле улус нени де айдарга, берерге оройтып калбаска меҥдеген. Јаан удабаган, бурылчыктаҥ машиналар кӧрӱнип, боро тобырак кайнай берген. Улустыҥ кыйгызы, тал-табыш... Машиналар ӧдӱп ле јат. Aттар ла улус, кемди де таныыр арга јoк. Кӧстӧрим чылап, јашка не де кӧрӱнбей барды. Адымнаҥ тӱшпей, јолды кыйкай aјыктап, санааркап, агам кӧӧркий кайда не деп бедиреп, маҥзарып ла тургам. «Менди-и, Менди-и!» деп кыйгырып ийди. Јажыл ӧҥдӱ фуражкалу болгон, оныла јaҥып турарда, кӧрӱп ийдим. Тап эдип, удура болзом, адым чочып-ӱркӱп, јана болды, оозын тарттырбай, тескерлеп туру. Агам адын канча оос кыйгырды: «П-шо, п-шо, адым кайда. Боро тайым, кел, кел!». Боро тай токтой тӱжӱп, маҥтап, барып јаткан машинада ээзиниҥ ӱнине удура болуп, ӱркӱп-чочып маҥтады. Агам нени де кыйгырарда, ады киштеп-киштеп ийди. Эди-каным јымырап, эки кӧстиҥ јaжы агып, машинага коштой маҥтадып, курут, талкан, кадырган аарчы, теертпек салган баштыгымды машинада улуска таштап ийдим, та кем де тудуп алды. Агам кыйгырды: «Јакшы болзын, Менди!» Ӧскӧ айткан сӧстӧрин эзин-салкын учурып апарды, не де угулбады. Мен боро атла кожо барган улусты узак ла ӱйдештис.

Калганчы машинаныҥ тобрагы таркаганча турдыс, та канча ӧй ӧткӧн. Мениҥ кӧксим кандый да куру немедий болуп калды. Эмди не болор? Канайдар?..»

Јууныҥ документтериле болзо, Монголов Солтой 11-чи кавалерийский дивизияда јуулашкан эмтир. 11-чи кавалерийский дивизия јууны Белоруссияда баштап, оноҥ Украинадӧӧн чачылып, 1942 јылда Брянск, Орёл јаар кайралаган. 1943 јылдыҥ бажында Харьковты јайымдаар амадулу јуу-согуштарда турушкан.

1943 јылдыҥ чаган, кочкор айларында Харьковко одоштой хуторлор учун коркышту кызу тартыжулар башталган. Совет черӱниҥ кавалерийский полкторына немецкий пехотный ла танковый дивизиялардыҥ табарузын токтодып, удурлажарга келишкен.

Кочкор айдыҥ 13-чи кӱнинде Монголов Солтойды «За отвагу» медальла кайралдаганы керегинде бичик бар: «…19. Помощника наводчика ручного пулемета 1-го эскадрона Монголова Салтай Монголовича за то, что в бою 26.01.43 смело и дерзко насели на хвост колонны противника и огнем из пулемета не дали возможности противнику принять боевой порядок, тем самым обеспечили подход эскадрона и разоружить и взять в плен до 200 солдат, офицеров и генерала противника».

1943 јылдыҥ кочкор айыныҥ 23-25-чи кӱндери Харьковтыҥ алдында турган Кызыл черӱге јаан коромјылу кӱндер болуп келишти. Калапту тартыжулардаҥ улам кавалерийский полктордоҥ јаан чыгымдар чыккан. Бу кӱндерде Подкопай хутор учун јуу-согушта Монголов Солтой јеҥ јастанып јыгылган. Ого 32 јаш болгон.

1952 јылда Подкопайдаҥ хутор Булахиге таайыстыҥ мӧҥкӱзин кӧчӱрип салгандар. Мында братский сӧӧксалгышта беш муҥнаҥ ажыра совет черӱчилдиҥ сӧӧги јуулган. Хутордыҥ јанында тургузылган кереесте улустыҥ ады-јолы ортодо Монголов Солтойдыҥ ады база бичилип арткан. С. Тугудин. "Ажуда" газет. 21.04.2017