МЕНИҤ АДАМ ЧЕПОНОВ КИРБИК…

Отту јууга барала, Отурбаган адалар. От-калап јуулажып, Орден алган адалар.

Канду јууга киреле, Кайра баспаган адалар. Калапту јууны јеҥеле, Кайрал алган адалар…

Бистиҥ Кичинек Ӱлегем ӧзӧктӧҥ: Оркузук, Хабаровка јурттардаҥ Ада-Тӧрӧл учун Улу јууга 176 кижи атанган. Олордыҥ тоозында адабыс Кирбик Мендинович Чепонов.

1904 јылда кичӱ изӱ айдыҥ јаҥызында сойоҥ сӧӧктӱ Чопон ло кӧгӧл-майман сӧӧктӱ Кенјебейдиҥ билезине игис уулчактар кожулган. Ак-јарыкты озо кӧргӧн деп, бирӱзин Кирбик, экинчизин Киндик деп адагандар. Игис уулчактардыҥ јӱрӱми, салымы эки башка болзын деп, кара казанныҥ алдына салала, бажы эки айрылу кайыҥаш экелип, эки башка јарлаган.

Адамныҥ акалары: Калаш, Кӱлӱш, Пайыска, Эрмек, Учур; сыйнызы Јайым. Чике-Таман ажунаҥ суу кечире Чолток деп јерде јаткан. Јаржактарла кожо јуук јатлаган. Биле јаржактардыҥ малын јайгыда кӱдӱп кабырганы учун јал этирте кулур, кортошко алып туратан. Адам алты јаштуда Ульяна јаанактыҥ билези оны эне-адазынаҥ сурап алган. Эрте јастаҥ ала орой кӱске јетире адам поскотинаныҥ бери јанында бозулар кабырып, кастардыҥ балдарын тейлеген тебербезин деп кӧрӧтӧм дейтен. Оныҥ да учун адам орус тилди јакшы аайлап, куучындап билер болгон. Гражданский јуу башталганча онойып јӱрген.

Он тӧрт јаштуда улустыҥ айбызыла Оҥдойго кызылдарга јайдак атту тил јетирген. «ЧОН эмес болзо, бистерди ӱзе кырып салар эди. ЧОН келерде, ӧлтӱриш токтогон» деп, айдар болгон. Адамныҥ Пайыска аказы јемшиктеп, садыжып јӱрер болгон. Ол јылдарда алтайлар да, орустар да мынаҥ ырбап барлаган. Пайыска аказы ондый улус баштап, 1919 јылда ӧлтӱртип салган.

Кенјебей энези совет јаҥ баштап ла улустыҥ ады-јолын бичип турарда, «кайындап» кайын адазыныҥ адын айтпай, ӧбӧгӧниниҥ адын айткан. Оноҥ улам бистер Чепоновтор болуп калганыс.

Соҥында адам Чарлайак деп атту кысла јурт тӧзӧгӧн. 1927 јылда 140 алтай уулдарды баштапкы катап Кызыл Черӱге аларда, адам јажын 2 јашка оогоштодып, 1906 јылдыҥ деп бичиделе, черӱге барган. «Мылчага кийдиреле, кејегелеристи кезеле, чачты кыркып, черӱчилдиҥ кийимин кийдирип ийерде, бой-бойысты таныбай да турганыс – деп, куучындаган. – Даурияда турганыс, конармеецтер болгоныс. Полкто джигитовка ӧткӧнис. Бистерге, алтай уулдарга, ӱренерге јеҥил болгон. Ӱлдӱле маҥ бажынаҥ бир эдип буулап салган талдарды кезе чап турарыс. Мылтыктарла адарга ӱреткен, «Максим» пулеметло. Бу ӱредӱ КВЖД-да японецтерле ле ак гвардеецтер-семеновецтерле јуулажарга керектӱ болгон. «Турала стройло атакага келип јатса, пулеметло атсаҥ, улус ӧлӧҥ кескендий јыгылып турар» деп айдатан. 1931 јылда Алтайына јанып келеле, јаан удабай областной военкоматла јӧптӧжӱ тургузып, черӱге барар уулдарды ӱреткен.

Бу тушта ӱйи Чарлайак јана берген, је канчазын сакызын база. Черӱнеҥ озо Јармалай деп уулчакту болгон. Ол јаш тужында божогон, кийнинеҥ Јурнай эјебис чыккан. Чарлайак кийниде Адарин Тодон деп кижиге барган.

Адам јанып келеле, колхозында иштеген. 1937 јылда адамды, јаан јашту ӧрӧкӧндӧрди: Балбыков Уйкучыны, Тобоев Бороны «японский шпиондор» деп јабарлайла, айдай берген. Кызыл-Ӧзӧктиҥ тӱрмезинде он бир ай отургандар. Адам бир де бурузын албаган. «Токпоктоп, согуп турза, билинбей калзаҥ, ӱстине суу урар болгон, эмезе карцерге сугар. Онызы кижи баткадый ла јер, эжигин јаап салар, кыймыктанып, отурып та болбозыҥ, буттарыҥ тижип калар, бажыҥа суу тамчыладып салар. Оноҥ улам кезик улус јӱӱлип те калатан: олор ады-јолын кыйгырып турлагылаар» – деп куучындайтан.

НКВД-ныҥ јаанын Ежовты бойын отургызып, адып саларда, адамды, карганактарды актайла, јабарлаган кижини айдай берген. Кийнинде бу ла кижи јанып, божордыҥ божогончо бистиҥ айылга келип туратан. Адам айдар: «Кемди-кемди айт, айса бойыҥды адып саларыс» деп коркыдарда, ол бистерди айдып берген». Ол кижини бир де јаман айтпас: «Бойыныҥ бурузы учун ол отурган. Ондый кату јылдар болгон». 1938 јылда Финляндияла јуу башталарда, адамды черӱге алдырткан. «Кардыҥ јааны коркушту, чанаалу ла јӱрериҥ. Кӧп јандай казып алган окопторыста болгоныс. Адыжып турарыс. Олордыҥ «кукушка» снайперлери бистиҥ улусты тыҥ аткан. Бастыра кара агаш јер». Је фашисттерле јуулашканныҥ кийнинеҥ, финдерле јуу-согуш тыҥ деп билдирбеген болор.

1940 јылда јанып, колхозто полевод болуп иштеген. Адамныҥ игис карындажы Чепонов Киндикти 1937 јылда айдай берген. Ол «Ленин» колхозтыҥ председатели болгон. Ол акабыс анайда ла сурузы јок болуп јылыйган. Јаан јеҥебис Јылым Киндиктиҥ кызын, Таный эјемди, чыдадып, кийнинде Леонид ле Елена балдарын алып, карыганча, кижиге барбай јӱрӱп божогон. Киндик акабыстыҥ сок јаҥыс кызы Таный эјебис Елена кызында Оҥдой јуртта јадып јат.

1941 јылда јуу башталган. Адам јаан изӱ айда барарда, Бийск каладаҥ, «кадровый военный» дейле, удурумга јандырып ийлеген, уулдарды јуу-согушка белетезин деп. Сыгын айда Новосибирск каланаҥ Москваны коруларга кӧп-кӧп јерлештериле кожо адам атанган. Западный фронтто 16-чы армияда 4-чи кавалерийский дивизияныҥ 50-чи кавалерийский полкто турган. Кийнинде дивизия 2-чи кавалерийский корпус болуп калган. Можайск городтыҥ јанында немец-итальян черӱле јуулашкан.

Дзот јарган учун «За Отвагу» медальла кайралдаткан. «Москваныҥ јанында коркушту сооктор турган, је бистердиҥ кийимис кем-јок болгон» деп айдатан.

Фашисттерди оодо соккон кийнинеҥ «За оборону Москвы» деп медальла кайралдаткан. Бу ла тушта корпуска «Гвардейский» деп ат адалган. Мындый атты тегин база бербес, јалтанбас, тыҥ от-калапту јуулашкан частьтарга берилетен.

Јуулашканын куучындаарга сӱӱбес болгон: «Бис аттарлу јӱрер полк то болгон болзос, кӧп сабазында окоптор казып, пехота ла чылап јуулашканыс. Наступление болзо, бистер танктар, јаан уй-мылтыктар ӧдӱп болбос јерлерле барып јуулажатаныс. Белоруссия јери сассымак, окоп кассаҥ, суузы сызылып чыгып келер, а кайда барат? Алдыҥда ӧштӱ… Суулу окопко агаштыҥ будагын салала, адыжып турарыс». Окоптоҥ башка, кажы ла отделение аттарын сулалаар керек, сууга айдаары кайда. Аттарды эмеш сугуп салатан эмтир. Олорды конюхтар каруулдап турар, нарядла баратан, анайып элижип-солужып, јай ӧйдӧ тӱнде кабырар. Ээрлерди ӱзӱлгенин кӧктӧӧр. А тӱште немецтиҥ самоледы учар учун, агаштардыҥ ортозында сугарыс. Ӧскӧ јердӧӧн барзын дезе, тӱниле барарыс, јаашту да, карлу да ӧйдӧ барар керек». Атакага барзас, «За Родину!», «За Сталина!» деп кыйгырып барарыс».

«Германияныҥ гран-кыйузына једип келеристе, бастыра черӱге противогазтар ӱлеген. Фашисттер, байла, газ-корон чачып ийер деп, серемји болгон ошкош. Кажы ла отделениениҥ командирин каруулу эдип салган. Ол торт чак болгон, уулдар оны чачып ийер, јок болзо, бис адылыш јиир болгоныс. Је, карын газ-корон чачпаган.

Јуу тужында кандый ла учурал болуп турбай. Германияда јуулажып тура, немецтерле бистиҥ ортодо темир јол болуп калган, а јолдо цистерналу поезд. Тӱнде барып, кайып кӧргӧн болзо, бир цистернада спирт эмтир, ӧскӧзи куру. Уулдар тӱнде барып, спирт алар. Бир катап нӧкӧрлӧрлӧ кожо баргам, темир јолго једип јетпей ле автомат аткан, «јырс» ла эткен, билинбей калгам. Ок каскага кыртый тийген. Билинип, ӧҥдӧйип келеле, кӧрзӧм, немец керкеҥдеп, јӱгӱрип барып јат. Мылтыкты алала, шыкайла адарымда, осечка, затворды тарткан болзо, онызы клинить эткен. Бу ӧйгӧ немец кӧрӱнбей барган. «Сениҥ де, мениҥ де мӧрим эмес, мен де кудайлу, сен де кудайлу эмтириҥ» деп санангам.

Танковый взводло кожо адамныҥ отделениези кайуга барлаган. Орустап айтса «разведка боем». Атакага барып, немецтердиҥ окопына кирип, корпус келгенче, ол јерди бербей, адышкан. Ол Бенкендорф деп городты аларга јол ачкан. Бу јуу-согуш учун адамга Орден Красной Звезды тӧжине таккан.

Берлинди алар алдында катюшалардыҥ, уй-мылтыктардыҥ атлаган табыжына кулактар тунуп калатан. Берлинге кирип, кажы ла ороомды, тураны штурмла аларга келишкен. Бистиҥ танктарды фаустпатрондорло атса, сереҥке чилеп кӱйе берер. Адып турган ӧштӱлердиҥ кӧп јарымызы 15-17 јашту уулчактар. «Майдыҥ бажында «Јеҥӱ! Јеҥӱ!» деп солдаттар кыйгырыжып, мылтыктарла, автоматтарла аткылап, сӱӱнчинеҥ јаан сӱӱнчи болгон» деп айдатан. «Рейхстагта болгонор бо? Стенезинде ады-јолор бичигенер бе?» деп, бир катап сурагыма адам: «Рейхстагта болгом, подвалдарында да, стенеге де ӧбӧкӧмди бичибегем – алтай улус ады-јолын агаш-ташка бичиирге јарабас» – деп, айткан эди. Эльба сууга јетире барып, американ да, англичан да черӱчилдерле јолуккан. Английский солдатла шинельдериле солушкан. Ол шинельдиҥ погондоры, таналары бу 80 јылдарга јетире бисте болгон. Таналары караҥуй сарызымак ӧҥдӱ, ӱч каракула јуралып салган. Союзный черӱлер Германияны тӧрт секторго болӱп ийерде, адам Кызыл Черӱниҥ секторыныҥ каруулында турган.

Јаҥар айдыҥ учы јаар Алтайына јанып келген. Сок јаҥыс кызына, Јурнайга, платье, энезине арчуул экелген. Је энези адамды сакып болбой, 1945 јылда јаскыда божоп калган.

Адам Чапанов болуп јӱреле, 1953 јылда Оркузукты ла Хабаровканы бириктирерде, Чепонов болуп барган. 1947 јылда энемле, Кӧспӧк Чинакинала, (ӧй адазыла Ептеева) айыл-јурт тӧзӧп, сегис бала чыдаткан. Эзен-амыры алты. Ада-энемниҥ, Јурнай эјебистиҥ бала-баркалары 71 кижи болуп барды. 1945 јылда Менји таадабыстыҥ бала-барказынаҥ эр киндиктӱ сок јаҥыс арткан кижи бистиҥ адабыс болгон. Јууныҥ кийнинеҥ колхозтыҥ бастыра ижине турушкан. Кебезенде де болгон. «Ленин» ле «Искра» колхозторды бириктирерде, сельсоветтиҥ председатели болуп иштеген.

Адамды КПСС-ка кирзин деп айдарда, ол шылтактар таап, ижинеҥ сала берген. 20 јылдаҥ ажыра колхозтыҥ сарлыктарын кӱдӱп јӱрген. Озо баштап Селиванов деп ӧбӧкӧлӱ кижиле. Ол ӧрӧкӧн амыралтага барарда, сӧӧги аайынча карындажыла, база Ада-Тӧрӧл учун јууныҥ тураажычызы Санаков Маҥлай Байдуковичле амыралтага јетире иштеген. Пенсияга чыгып, каргандардыҥ бригадазында колхозко ӧлӧҥ ижине болужып јӱрген.

Адам ару-чек, јеҥил, чыйрак кижи болгон. Анайда ок неме билер, кӧспӧкчи кижи деп айдарга јараар. Улусты аржандарга апарып туратан. Бу, байла, элӱ кам Менји таадазынаҥ тӱшкен. 1985 јылда Юрий ле Валентина Тоймогошевтердиҥ тойында адам, 79 јашту кижи, турникке тартынып, переворот эделе, калып ийерде, уулдар кайкашкан эди.

Алдында ӧйлӧрдӧ бистер јуу керегинде айдып берзеер деп суразас: «Канду јууны оны неме деп айдар, бастыра албаты јуулашкан, јаҥыс кижи нени эдер» — деп айдатан. Каткымчылу эмезе кайкамчылу болгонын айдар болгон. Бу јуукта сӧӧк аайынча карындаш Санаков Сӱмердиҥ болужыла, интернетке кирип, казынып кӧргӧн болзо, адам 1941-1945 јылдарда аттарлу кайучыл отделениениҥ командири болгон эмтир (конная разведка).

Адам 1992 јылда јаан изӱ айдыҥ 2-чи кӱнинде јаан ооруп јӱреле, бир де колго тӱшпей, ӧбӧкӧлӧриниҥ јериндӧӧн атана берген. Ада-энебисти бис јаантайын эске алып јӱредис. Удабас ла Улу Јеҥӱниҥ байрамы. Хабаровка јурттыҥ эл-јоны Ада-Тӧрӧлин корулап, јуулашкан јерлештеристиҥ кереезине келип, бастыра јерлеш-јуучылдардыҥ ады-јолын адап, јаан быйанын айдып, эске алынгылаар. Бу кӱн кунукчылду да, ару да, бир ле уунда комудалду да, кӧдириҥилӱ де… Улу Јеҥӱниҥ кӱни.

Бастыра Чепоновтордыҥ адынаҥ Чепонова Елизавета Кирбиковна

Источник: Газета "Ажуда"