БИЛИМЧИЛЕР АЛТАЙ ЧЕГЕН КЕРЕГИНДЕ

Бу јылдыҥ кандык айында Лидия Букачакова Информационный технологиялардыҥ, механиканыҥ ла оптиканыҥ билим шиҥжӱ ӧткӱрген Санкт-Петербургтагы национальный университединде (ИТМО) билим ижин јеҥӱлӱ корулап, технический билимдердиҥ кандидады боло берген.

Оныҥ шиҥжӱзи алтай калыктыҥ јаҥжыккан суузыны чегенге учурлалган.

— Мен эт ле сӱт промышленностьтыҥ Москвадагы технологический институдын ӱренип божотком. Бистиҥ чегенди шиҥдеп кӧрӧр санаа ол студент ӧйлӧрдӧ туулган деп, Лидия Чаҥкышевна куучындайт. Јылдар ӧдӱп, бу амаду бӱтти. Санкт-Петербургтыҥ профессорлоры, јаан билимчилер бистиҥ чегенниҥ тузазын кайкап, амтанын мактап турарда, меге алтай калыгым учун сӱрекей оморкодулу болгон. Је кӧӧрӧп, кӧкип турганым јок. Чеген промышленный кеминде белетелип, садуга чыкса, ол тушта, байла, сӱӱнерим. Мениҥ билим ижим шак бого учурлалган ине.

Институтта ӱредӱзин божодып, Лидия Чаҥкышевна Оҥдой аймакта Караколдогы сарјусырзаводто, оноҥ Кан-Оозыныҥ сырзаводында баштап микробиолог, оноҥ инженер-технолог болуп сегис јыл иштеген. Бу предприятиелер сарју ла сыр эдип чыгарган Горно-Алтайсктагы комбинаттыҥ бӧлӱктери болгон. Чегенди шиҥдеер баштапкы ченелтелер ол ӧйлӧрдӧ башталган. Чеген-курудын тудунып, ол бистеги ветлабораторияга, Роспотребшиҥжӱниҥ лабораториязына барып, шиҥжӱлерин суранып ӧткӱрип туратан. Барнаул, Кемерово, Омск калалардыҥ сӱтле иштеген јаан предприятиелеринде ле билим институттарында да чегенди шиҥдеген.

Оноҥ јиит специалистти партийный ишке кычыргандар: ол КПСС-тыҥ Кан-Оозындагы райкомыныҥ, оноҥ Горно-Алтайский обкомыныҥ инструкторы болуп база сегис јыл иштеген. Ээчий јирме јылдаҥ ажыра ижи Алтай Республиканыҥ экономика аайынча Министерствозында ӧткӧн. Сӧс келижерде, Лидия Чаҥкышевна «Алтай Республикада граждан авиацияныҥ ӧзӱми», «Алтай Республикада кичӱ аргачылыктыҥ ӧзӱми» деген адылу республикан программаларды белетеген кижи, олор аайынча республикага федерал бюджеттеҥ 300 млн салковойдоҥ ажыра акча чыгарылган. «Мындый документтерде белетеген улустыҥ ады-јолы бичилбей, шрифтле темдектелип јат деп, ол каткырып айдат. Је республикамныҥ ӧзӱмине мениҥ де јетирген ӱлӱӱм бар деп оморкойдым».

Иштӱ-тошту, билелӱ кижиге коштой билим шиҥжӱлер ӧткӱрип иштеер ӧй кайдаҥ келетен эди. Је алтай калыктыҥ сӱттеҥ белетеген јаҥжыккан аш-курсагын шиҥдеер амадузын Лидия Чаҥкышевна качан да таштабай јӱрген. Бу суракла јилбиркеп, кычырып, тапкан-јӧӧгӧнин јуунадып алатан.

Байла, кижи неге де амадап, ого једерге јӱткип јӱрзе, амадаган кереги албаты-јонго керектӱ ле тузалу болзо, јолы тӱҥей ле ачылып јат. Россияныҥ билимдер академиязыныҥ Сибирьдеги бӧлӱгиниҥ Јурт ээлем аайынча билим шиҥжӱ ӧткӱрген Горно-Алтайсктагы институдыныҥ директоры Александр Подкорытов ло оныҥ ордынчызы Серафима Сыева институтта алтай аш-курсак аайынча билим ууламјыны апарарга Лидия Букачакованы сураган. Чегенди шиҥдеер кӧнӱ иш мынайда 2003 јылда башталган.

Кызы Эркелей школды божодып, Граждан авиацияныҥ Санкт-Петербургтагы институдына ӱренерге кирип аларда, ол, јажы једип, амыралтага чыккан кижи, кожо барган. Ондо јууган ончо иштерин, шиҥжӱлерин тудунып, Информационный технологиялардыҥ, механиканыҥ ла оптиканыҥ Санкт-Петербургтагы билим университедине барган. Бу университет Россияныҥ эҥ артык 12 университеттериниҥ тоозына киргенин айдар керек. Билимчилер Лидия Чаҥкышевнаныҥ јууган јетирӱлерин кӧрӱп ле јарадып, билим иш эдип јазаарга јараар деген. Чеген аайынча билим ижин ол мында улалтып, бӱдӱрип чыккан.

— Чегенниҥ тузазы деп айдарыгарда, оныҥ эмди садуда бар «Тан», «Айран» деген суузындардаҥ башказы неде деп, Лидия Чаҥкышевнадаҥ сурайдым.

— Туткан малыныҥ ачыткан сӱдинеҥ јаҥжыккан курсакты кӧп калыктар белетейт: башкирлер, татарлар, якуттар, казахтар, монголдор… Олор тӱҥей деп билдирзе де, кажызы ла белетеген марыла, амтаныла, эт-канга тузалу не бар болгоныла аҥыланат. Бистиҥ чеген керегинде айдар болзо, мынаҥ озо оны кем де шиҥдеп кӧрбӧгӧн. Ол ич-карын јакшы иштеерине јӧмӧлтӧлӱ, ӧкпӧниҥ ооруларында болушту болгонын, этке-канга каршулу кезик бактерияларга ӧзӧргӧ бербей, јаба басканын шиҥжӱлер кӧргӱскен. Темдектезе, чеген чемет ооруныҥ, золотистый стафилоко ктыҥ, јерде-сууда бар листериялар деген кезик бактериялардыҥ, ичегелерди оорыткан бактериялардыҥ (кишечный палочканыҥ) ӧзӱмин јаба базат. Мыны ӧткӱрген шиҥжӱлер керелеген. Алтай албатыныҥ сӱӱген бу суузыны кижиниҥ эди-каны јакшы иштеерине, ооруларга чыдамкай болорына керектӱ аминокислоталарла, витаминдерле байлык болгоны јарталган.

— Тоолу јыл мынаҥ кайра мен Горно-Алтайскта чеген бедиреп јӱрген Барнаулдыҥ улузына јолыккам. Чеген сахарный диабет деген оору табылбазына тузалу, јаҥы оорып баштаган улус чегенди ичип, јазылып та калат деп, олор куучындаган. Бу керегинде нени айдарыгар?

— Болордоҥ айабас деп, Лидия Чаҥкышевна айдат. — Не дезе, чеген В бӧлӱктиҥ витаминдериле байлык. Бу витаминдер дезе кижиниҥ ооруларга чыдамкай болор аргазын бийиктедет, канныҥ, нервный системаныҥ ла ӧскӧ дӧ органдардыҥ ижине, ол тоодо канда сахар керектӱ кеминде болорына керектӱ. 100 грамм чегенде кижиге кӱнине керектӱ В2, В5, В6, В9 витаминдер бар. Алтай албаты јаҥжыккан аш-курсагыныҥ шылтузында шыралу ӧйлӧрди ӧдӱп чыккан эмей. Чегени јок болгон болзо, ич-буурдыҥ ооруларын канай ӧдӱп чыгатан эди. Чадырда јаткан ӧйлӧрди де сананза…

— Слер де чеген ичип ӧскӧн болбойыгар?

— Бистиҥ айылда јаантайын чегендӱ кӱп туратан. Чегени толуп келзе, бис оны кайнадарыс, аарчызын кӱнге кургадарыс, курут эдерис. Энемниҥ чегени сӱрекей амтанду болотон. Бис ого јердиҥ јиилегин, кызылгат-бороҥотты кожо булгап, ичип туратаныс…

Лидия Чаҥкышевнаныҥ адазы, Ялбаков Чаҥкыш Иванович, Оҥдой аймактыҥ Кеҥи совхозыныҥ атту-чуулу койчызы болгон. Ол Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда туружып, шыркалу јанган. Зоотехник, управляющий де болуп иштеген. Сӧӧги тодош. Энези Елена Андреевна кыпчак сӧӧктӱ. Олор беш бала чыдадып, ончозына бийик ӱредӱ берген.

Лидия Чаҥкышевнаныҥ эш-нӧкӧри Владимир Букачаков ады јарлу јурукчы болгон. Ол оорудаҥ улам эрте јада калган. Олордыҥ кызы Эркелей тургуза ӧйдӧ Санкт-Петербург каланыҥ башкарузында аргачылык аайынча комитетте иштеп јат.

«Эне-адабыска бис ӱредӱ-таскадузы учун јажына быйанду јӱредис» – деп, Лидия Чаҥкышевна айдат.

Чеген-курудын, аарчы-быштагын алтай улус эмдиге айылдарында эдип јат. Уйлу, јалкуурбаган иштеҥкей улус чегендӱ. Уйы јок эмезе бу суузынын керектебегендер кефир ичет. Калак, кефирди јамандабай турум, ол до тузалу ла јакшы курсак. Мен бир ӧйдӧ кӧнӧргӧ экелип, айылымда шил банкада чегендӱ болгом. Магазиннеҥ садып алган сӱт ого јарабайтан эмтир, кубула берер. Уйдыҥ сӱдин рыноктоҥ јаантайын садып аларга база келишпей јат. Оныҥ учун чегенди этпей баргам. Лидия Букачакованыҥ эткен билим ижи чегенди арбын, промышленный кеминде белетеп, садуга чыгарар арга берип јат. Бу не суузын болгонын, этке-канга каршу јетирбезин, садуга чыгарарга јараарын керелеген ончо шиҥжӱлерле коштой чегенди заводто канай чыгарарын, бого кандый јазалдар керектӱ болгонын, оныҥ чыгым-кирелтезин ончозын билимчи бичип-чотоп чыгарган. «Чегенди промышленный эп-аргала эдер ченелтелер «Майма-Молоко» деген предприятиеде ӧткӧн деп, Лидия Чаҥкышевна айдат. Мениҥ белетеген чегеним ачу эмес, јымжак амтанду болор. Оны сооткыштарда 1 айга чыгара корыырга јараар». Бу ишти тузаланып, чегенди эдерге кӱӱнзеген аргачылар табыларына иженери артат.

«Лидия Букачакова јаҥыс та билим иш бӱдӱрген эмес. Бу эмдиги ӧйдӧ сӱрекей керектӱ иш деп, технический билимдердиҥ докторы, профессор Арет Вальдур билим иш керегинде айткан. Чегенди чыгарарын кӧндӱктирип алза, бу јанынаҥ технологияны ла керектӱ ончо документацияны билимчи белетеп салган, ол јаҥыс та Алтайда эмес, је Россияныҥ јаан калаларында, Монголияда, Китайда ла ӧскӧ дӧ эл-тергеелерде суруда болгодый суузын».

«Лидия Букачакова сӱрекей иштеҥкей ле турумкай, кандый ла шиҥжӱни учына јетире эдер кылык-јаҥду кижи. Оны билимчи деп толо кеминде айдар арганы ӧткӱрген ижи керелейт», бу технический билимдердиҥ докторы, профессор Людмила Красникованыҥ шӱӱлтези.

Шабалинде Сойтошевтердиҥ предприятиези алтай быштакты «Адыгейский сыр» деп адап сатканы јанынаҥ ачынган куучындарды угарга келижет. Оныҥ шылтагы бистиҥ бу курсагыс шиҥделбегениниҥ, садуга чыгарар јараду бичиктер (ТУ, ГОСТ) јок болгоныныҥ шыразы. Мындый ок шылтактардаҥ улам чеген ле албатыныҥ ӧскӧ дӧ јаҥжыккан курсагын јербойыныҥ улузы калыктыҥ байрамдарында, тегин де јӱрӱмде, јорыктап јӱрген улуска садып болбой јат. Јылына 2 миллионго јуук турист келип турган бистиҥ тергееде бу сӱрекей курч сурак. Јорыкчылар Алтайыска келип, элдеҥ озо мында јаткан ӧс албатыныҥ аш-курсагын амзап кӧрӧргӧ јат ине.

Лидия Букачакованыҥ бӱдӱрген билим ижиниҥ турултазын бис эм тургуза баалап, оҥдоп болбой јадыс. Ол дезе алтай курутты шиҥдеер, оны садуга эдип чыгарар билим шиҥжӱлерин баштап алган. «Ару сӱттеҥ эткен бистиҥ аш-курсагыс эмдиги та кандый химия-кошмокту курсактар магазиндерди толтырган ӧйдӧ анчада ла керектӱ. Куучын јаҥы ӧзӱп јаткан ӱйениҥ су-кадыгы, санаа-укаалу болоры керегинде ӧдӱп јат» деп, ол айдат.

Светлана Кыдыева

Источник: Районная газета «Ажуда»