ШАШЫКМАН БА, ЧАБЫШКАН БА?

Эриккенде чертетен Эмил сайлу кузук бар. Эдискилеп ойнойтон Эне Шашыкман Алтай бар.

Ар-бӱткенде кажы ла кырда, сууда, тайга-ташта бойыныҥ jебрен ӧйлӧрдӧ адап койгон ады-jолы бар. Jе ӧйлӧ кожо олордыҥ кӧп сабазыныҥ аттары кубулып, бӱткен тазыл-тамырынаҥ, учурынаҥ ырай берген. Кийнинде олорды jартап болбой, оҥоры-тескери шӱӱлтелер боло берет. Мындый айалгалар анчада ла jурттардыҥ топонимиказында улам ла сайын учурап jат. Керек мынайда ла барза, ада-ӧбӧкӧлӧрис учурлап, байлап-чуулап адап койгон јерлердиҥ чындык аттары ундылып, jоголып калар деп чочыду бар. Айдарда, бу сурактыҥ аайына чыгарга кандый да коштой jаткан калыктардыҥ сӧстӧринеҥ, сӧзликтеринеҥ казынбай, бойлорыстыҥ ла билим-билгирлеристи тузаланар керек.

Мында элдеҥ озо jербойыныҥ тургун jаан jаштулардыҥ jетирӱлерин, jердиҥ географический айалгазын, озогы шиҥжӱчилердиҥ тӱӱкилик jетирӱлерин кыракы шиҥдеп кӧрӧр керек. Бистиҥ Шашыкман jурттыҥ адын «Чабышкан» деп сӧстӧҥ турган деп шӱӱлте эмдиги ӧйдӧ элбеде jайыла берди. Чабышкан деп ат Е.М. Чапыевтиҥ 1991 jылда чыккан «Ономастика Горного-Алтая» деп бичигинде баштапкы катап айдылып jат. Автор бу атты «Жау-шапкан» (рубились) деп кыргыс сӧстӧҥ келген деп jартайт (стр. 41). Туку кажы алтайдагы кыргыстар, та кажы чакта бистиҥ jурт турган jерге чабыжып-jуулажып jӱрӱп, «жау-шапкан» болзын деп адагандарын аайлаар арга jок. Кандый ла озогы керекте, оны керелеп, бӱдӱмjилеп турган тӱӱкилик jетирӱ болор керек, jе мында олор jок.

Чабышкан деп атты тургун jаан jаштулар билбес те эмтир. «Ондый ла неме укпадыс, Шашыкман ла болгон эди» деп айдыжат. Тургун улус билбесте, тууразынаҥ келип канай укаркаарыс. Бу бичимелде мен бойымныҥ ла санаа- шӱӱлтемди, укканымды-билгенимди айдып турум. Jӧп эмес улус бойлорыныҥ санаа — кӱӱндерин айткай.

Эмди тӱӱкилик jетирӱлерди кӧрӱп ийектер. 19 чактыҥ учы jаар Туулу Алтайга билим керек — jарактарыла jӱрген jарлу билимчилердиҥ бичиген бичиктери бар. Олордыҥ бирӱзи, немец укту В.В. Радловтыҥ 1893 jылда Лейпцигте чыккан «Из Сибири» деп бичиги. В.В. Радлов 1860 jылда бистиҥ Туулу Алтайла jорыктап, Урсул ичиле кӱӱк айдыҥ 26-чы кӱнинде Коротынаҥ Шашыкманды ӧдӱп, Оҥдойго jеткени керегинде бичип jат «Переехали верхом Короты и поехали вниз по Урусулу. Переправились через две речушки Талду и Шашакман…, в долине много больших участков земли окружены частоколом и превращены в пашню. К пашням подведены канавки… на левом берегу Урусула их приходиться искусственно орошать по нескольку раз за лето». (Из Сибири. 1893 г. с.26.). Радлов бу jерди ӧдӱп jадала ондо, чедендеп, сугарылып турган кӧп кыралар керегинде ле онойдо ок ӧзӧктӧ ло кырлардыҥ эдектеринде кӧп уй-мал отоп jӱргенин бичийт: «…В долине и по склонам гор паслись многочисленные стада». (с. 26.). Бичиген jерлердиҥ аайын кӧрзӧ, ондо кӱнбадыш келтейинеҥ Коротынаҥ ала Шашакманныҥ кӱнчыгыш келтейинде Каранту-Кообы деп jерлер керегинде айдылган эмтир.

База бир шиҥжӱчи-статист Швецов С.П. 20-чи чактыҥ учында каанныҥ jакарузыла jердиҥ реформазын белетеер экспедицияла jорыктап, «Кочевники Бийского уезда. Горный Алтай и его население» деп бичикти 1890 jылда чыгарган. Ондо Шашыкман керегинде база айдылып jат «… по реке Шашыкман кочуют 43 аила… Летовки находятся за поскотиной, а зимовки в поскотине, которые огороженны пашнею. Для орошения сенокосов и пашен есть 4 арыка, которыми пользуються поочередно». (Инородцы Бийского уезда. Т.1. стр. 156. 1890 г.).

Бу эки jетирӱлердеҥ кӧрзӧ, Шашыкманныҥ тургун эл-jоны ол ӧйлӧрдӧ мал азыраарыла коштой, аш отургызып, олорды сугаратан эп-аргаларды (ирригационная система) элбеде тузаланган эмтир. Ол субактардыҥ орды эмди де Шашыкман ичи ӧрӧ Кызыл Таш деп тууныҥ эдегинде иле кӧрӱнип jат. Ол jердиҥ ады Субак деп адалат. Археологтордыҥ шиҥдегениле, ол субактыҥ тӧзӧлгӧн ӧйи 8 чакка, тӱрктердиҥ ӧйине келижип jат. Jербойыныҥ эл-jоны озодо оны «Бурут» албатыныҥ субагы деп айдыжатан.

Ӧрӧги jетирӱлердеҥ кӧрзӧ, ол ӧйлӧрдӧ кыраларды айландыра текши чедендеп тургулайтан эмтир. Чеденниҥ база бир ады – Ман болор. Ӧйлӧ кожо ол сӧс табынча ундылып, jӱк ле кезектей топонимикада артып калган: Jаламан, Эликманар, Шашыкман. Jаан jаштулардыҥ айтканыла, озодо чеден-манды шаашкактап тудуп, шаашкакту ман» деп айдатан. Шашыкман jурт турган jерде (эмдиги Победа ором) коболы сӧӧктӱ улустыҥ кыра сӱрӱп, арба отургызып турган jери болгон эмтир. Олорды сугарган субактардыҥ орды Сайламан кырдыҥ тӱштӱк келтейинде кезектей артып калган.

Бу ӧрӧги jетирӱлердеҥ кӧрзӧ, эмдиги jурт турган ӧзӧк Шаашкактуман деп адалып, табынча Шашыкман болуп калган.

Шашыкман ӧзӧктиҥ оҥ jанында, Урсул кечире, Jудукман деп арал турат. Jудук – jыду деп сӧслӧ койу агаштарлу, jыраа – jыгындарлу ар-бӱткендик объекти (арал, тайга, арка) адап jат. Алдында ӧйлӧрдӧ бу сӱреен койу, jыш арал болгон дежет. Айдарда, ол ажыра мал-аштыҥ белен ӧдӱп болбос айалгазын кӧрӱп, чеден, манга тӱҥейлеп Jудукман деп адаган.

Jурттыҥ тӱндӱк келтейинде Сайламан деп кыр туруп jат. Бу тууныҥ кӱнбадыш учы jаар кобы-jиктеринде jебрен кӧчкӧлӧрдӧҥ арткан сай таштар, корумдар сӱреен кӧп. Оны ӧрӧ мал-аш база чыгып болбос. Айдарда, jербойыныҥ эл-jоны кыразын мал-аш тепсебезин деп, ман, чеден тудуп, онойдо ок манга тӱҥей ар-бӱткендик айалгаларды (Jудукманныҥ аралын, Сайламан кырды) эптӱ тузаланып, jебрен ӧйлӧрдӧҥ бери кыра ижин бийик кеминде ӧткӱргендер.

Адакыда бу ӧрӧги айдылган тӱӱкилик, географиялык ла jер бойыныҥ полевой jетирӱ-материалдарына тайанып, Шашыкман деп ат кайдаҥ келгенин jарт билип алар арга бар.

К. Ойноткинов, Шашыкман јурт

Источник: Районная газета «Ажуда»