ТААЙЛАР СУРУЗЫ ТАБЫЛГАН

Баскан јерим – Балкашту,

Баш салганым – Польша. Ӧскӧн јерим – Ӱлегем, Ӧлгӧн јерим – Германия.

Бу ла кӧрӱп јӱрер болзом, калганчы 20-25 јылдыҥ туркунына улустыҥ ук-тукумына јилбиркежи сӱреен тыҥыган. Школдыҥ балдарынаҥ ала каака-таадаларыска јетире угын чокымдап айдып берери «мода» аайлу боло берди. Андый болбой а, ӱйенеҥ ӱйеге улалып барар информация ӱзӱлер учуры јок. «Угын билбес – кулга бодолду», «Јӱзи јаражын, угы јакшызын ал» деп кеп сӧстӧр дӧ бар. Алтайлар бойын бӱдӱн-бӱткил-јеткил албаты (национальное самосознание) деп сезими тыҥыганыла колбой, ондый кыймыгу башталган деп бодоп турум. Мында бистиҥ бичиичилеристиҥ, артисттердиҥ ле «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ шылтузы сӱреен јаан. Бисти баштап-башкарып јӱрген газедибиске бичидер ле керек. Кайлыктаныштыҥ ортозына тӱжӱрбеске «ай-уй» деп айдып јӱрген газедибис мынаҥ ары јоголбос ло болбой.

Мен де бойымныҥ таай угым керегинде јетирӱ эдип ийерге. Энем Сакладова Алтын Байдуновна 1930 јылдыҥ кижизи. Сойоҥдордоҥ. Чыккан јылыла алза, тылда иштегендердиҥ тоозына кирер. 1938-1941 јылдарда ӱч класс ӱредӱ алган. Билезинде алты карындаш болгон. Энези Јаан Ӱлегемниҥ чаптыларынаҥ Топыева Јамандай Садачиновна. Јаанамныҥ сыйыны Чарлайак – Таан Адаринниҥ энези. Карындажы Коной јууда божогон. Уулыныҥ балдары Бичиктӱ Боомдо јадат.

Энем беш бала азырап, јажына ла колхозто иштеген. 53 јаштуда уур оорунаҥ улам јада калды. Пенсияга чыгып, казнаныҥ 1 салковой акчазын да алып јибеген. Азыраган балдарыныҥ кӱчин кӧрӱп, бир јакшы јӱрӱм де кӧрбӧгӧн. Та кандый улуска кудай јӱрӱм беретен, та кандый улуска бербейтен? Сананып јӱрер болзоҥ, ачымчылу-у, кородолду-у. Энемниҥ јаан аказы Маҥылай ӱч «Орден Славаныҥ» кавалери, атту-чуулу разведчик болуп, јуунаҥ јанып келген. Кокыр частушказын эмдиге ундыбас:

«Мы с товарищем вдвоем, водочку не пьем. Если водка попадет, вместе с пробкой оторвем».

Ортон аказы Айлаҥ 1926 јылдыҥ кижизи, јуунаҥ кайра бурылбаган. Комсомолго кирерге 2-3 јашка јажын јаандадып аларда, јууныҥ сыраҥай ла кызу тужына учураган. Та кандый јылда болбогой, эрте јаста – чоокыр карда јаан шыркалу айлына јанып келген. Ӧркӧ эдин кайнадып јип јатса, энем блаажып, кожо јиижерим деер. «Кайран акамныҥ ӧркӧзин не блааштым не» деп, энем кородоп айдып отуратан. Бир ай јӱрген та јок, ойто фронтко атанзын деп, јакару келген. Шырказыныҥ сабы акканча, коркышту ыйлап атанган. Је, байла, кайра јанбазын јӱреги сескен туру. Адазы абрага отургызала, Оҥдойго јетирген. Ол ло ӧйдӧ база бир кижи фронттоҥ келген. Тыҥ шырка јок, колы-буды бӱдӱн. Бу ла кижиниҥ толынтызына барды деп, энем сезинип отуратан. Оҥдойдыҥ военкомы – Глушков ол тушта тен каанныҥ бойы болуп, кӧп јаман кылыктар эткен. Эмди де архивтеҥ казынза, берилбеген «похоронкалар» чыгарында алаҥзу јок. Ӧскӱс арткан балдарга беретен акчаны, курсакты, кийимди куурмактап, не аайлу тойу-ток јӱрди не? 1947 јылда бу кижиниҥ айлында тинтӱ эдерде, 40 шинель чыкканын Зубакин Александр Ефимович куучындаган эди. Бир ӧйдӧ бу кижи Госстрахтыҥ јааны болгон. 17 јашту уулды понятой эдип апарган. Јуунаҥ келген солдаттардыҥ шинелин блаап, ойто фронтко аткаратан деп тӧгӱндеп, айлына толо чоккон. Аракы ла курсакка толыштырарга суккан неме болор. Аксак-бӱксек, шыркалу 40 солдат кийетен јылу тон јок артканын сананзаҥ, кандый карам. Шинель ол тен бӱткӱл јууркан ине.

Быјыл кышкыда, узун тӱндердиҥ бирӱзинде, кызыма јакылта бердим: Интернет ажыра Айлаҥныҥ сурузын бедиреп бер. Јеҥ јастанган јерин Эземниҥ бичиги ажыра билер болгом — Польша, Краковское воеводство, г. Кросно, октябрь 1944 ј.

Планшеттиҥ кнопкалары узак ла былчылган — кижиниҥ сурузы јап-јарт документте чыгып келди. 74 јылдыҥ бажында 18 јашту таайымныҥ салымын билеле, торт ло кӧзимниҥ јажы тоголоно берди. «Санаков Алексей Войтович. 1926 года рождения. Призван Унгудайским райвоенкоматом. Ойрот а.о. стрелковый полк № 467. Красноармеец-стрелок. Умер от ран 17 октября 1944 года. ХППГ № 4383 (хирург. Полевой пересылочный госпиталь). Похоронен г. Кросно. 18 октября 1944 года на городском гражданском кладбище. Могила № 33 (братское). Отец – Синаникин Бойдук (Санаков Байду)». «Перезахоронен г. Дукля, ул. Почтовая». Памятниктеҥ бери кӧргӱзилди. Городтыҥ администрациязы сӱреен јакшы кичееп турганы билдирди. Госпитальдыҥ номери ажыра бедиренип ийерде, чыгып келди – «Сквозное ранение грудной клетки, касательное осколочное ранение головы».

База ла айттым: «Энемниҥ абазы Санаков Байдысты бедире». База ла Эземниҥ бичиги ажыра билер болгом, божогон јери – Германия. Январь 1945 ј. Кнопкалар былчылган соҥында, мындый документ чыгып келди:

«Санаков Байтас Тукметьевич (Тӱлкӱмеевич) 1913 года рождения. Стрелковый полк № 133. Красноармеец-стрелок. Убит 25 января 1945 г. Силезия. д. Гросс-Шимендорф. Перезахоронен». Је Интернет деген немени канайда кайкабазар. Тен алтын аптра (кайырчак), ача тартала, јер-ӱстин јууктада тартырып јадар. Кай чӧрчӧктӧр санааҥа кирер. Техника мынайда ӧзӧтӧнин озолондыра белгелеп, айдып койгон база бир темдек эмес пе. Анайып таайларымныҥ сурузын таап, алаҥ кайкап отурып калдым. Ак сӧӧги ӧскӧ јерде салынган да болзо, ӧлбӧс тыны Алтайына бурылып, тӧрӧл јериле учкан ла болбайсын. Јаҥы бала, јаҥы кижи болуп туулган ла болбайсын.

Тӱгенбес јӱрӱмниҥ тегелиги айланып, бистердиҥ ортобыста јӱрген деп иженип јадым.

Сакладова В.Т., Хабаровка јурт

Источник: Районная газета «Ажуда»